Kiedy można sprzedać przedmiot zastawu?

W praktyce często spotykanym zabezpieczeniem wierzytelności jest zastaw na rzeczach ruchomych lub prawach majątkowych (np. udziałach w spółce z o.o.) dłużnika. Zastawienie określonej rzeczy czy prawa z reguły nie wyklucza możliwości zbycia danego składnika majątku na rzecz osoby trzeciej. Dużo zależy tutaj od rodzaju przyjętego zabezpieczenia rzeczowego (czy jest to zastaw zwykły, czy rejestrowy) oraz treści umowy zastawniczej.

Dozwolone rozporządzenia

Generalną zasadą jest, że nie można przez czynność prawną (najczęściej umowę) wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne. Wyraża ją art. 57 § 1 Kodeksu cywilnego. Dotyczy to zwłaszcza prawa własności, udziałów w spółkach kapitałowych, autorskich praw majątkowych czy praw własności przemysłowej.

Czym innym jest jednak zobowiązanie w umowie, że uprawniony nie dokona oznaczonych rozporządzeń, np. że nie dokona zbycia lub obciążenia danej rzeczy na rzecz osoby trzeciej. Takie postanowienia są dopuszczalne, jednak ich naruszenia nie powodują nieważności czynności naruszającej takie zobowiązanie. Jedyną konsekwencją naruszenia przyjętego przez stronę zakazu będzie jej odpowiedzialność odszkodowawcza wobec kontrahenta, nie wyłączając obowiązku zapłaty kary umownej za takie naruszenie, jeżeli taka sankcja została przewidziana.

Nieważność ograniczeń

Powyższa zasada doznaje wyjątku m.in. w przypadku zastawu zwykłego. Tutaj ewentualne zastrzeżenie zobowiązujące zastawcę względem zastawnika, że nie dokona on zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu, jest nieważne. Taki rygor nakłada wyraźnie art. 311 K.c. Pozostała treść umowy byłaby w dalszym ciągu ważna i skuteczna.

Zatem ewentualny zakaz sprzedaży przedmiotu zastawu zawarty w umowie zastawniczej (ustanawiającej zastaw zwykły) nie może nawet rodzić odpowiedzialności odszkodowawczej. Zastawca zachowuje więc nieuszczuplone uprawnienia wynikające z prawa własności przedmiotu zastawu w zakresie jego rozporządzania. Wynika to z faktu, że zastaw utrzymuje się w mocy w przypadku ewentualnej zmiany właściciela obciążonej rzeczy czy zmiany uprawnionego.

Inaczej w zastawach rejestrowych

W przypadku zastawów rejestrowych ustawodawca wyraźnie pozwala na zastrzeżenie, że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dojdzie do zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu. Stanowi o tym art. 14 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego dokonane wbrew takiemu zastrzeżeniu będzie nieważne.

Wyjątkiem jest sytuacja, w której nabywca nie wiedział i przy zachowaniu należytej staranności nie mógł wiedzieć o tym zastrzeżeniu w chwili zawarcia umowy z zastawcą. Wykazanie tej ostatniej okoliczności jest jednak prawie niemożliwe, bowiem rejestr zastawów jest jawny i obowiązuje zasada, że od dnia dokonania wpisu w rejestrze zastawów nikt nie może zasłaniać się nieznajomością danych ujawnionych w rejestrze, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł o nich wiedzieć.

Ponadto w razie zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu rejestrowego wbrew omawianemu zakazowi zastawnik może żądać natychmiastowego zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem.