Gazeta Podatkowa nr 70 (2049) z dnia 31.08.2023

Sposoby na zapobieżenie przedawnieniu roszczeń

Jedną z przeszkód przy dochodzeniu zaległych należności od nierzetelnych kontrahentów jest upływ terminu przedawnienia. Jego długość jest zależna od rodzaju umowy, na podstawie której powstała wierzytelność. Najkrótszy termin przedawnienia roszczeń przysługujących przedsiębiorcy z tytułu zawieranych umów cywilnoprawnych wynosi 6 miesięcy, najdłuższy natomiast 6 lat. Po upływie terminu przedawnienia wierzyciel nie dysponuje już żadnymi środkami prawnymi pozwalającymi na przymuszenie zobowiązanego do świadczenia. Przedawnieniu można jednak zapobiec.

Ochrona dłużnika

Roszczenia majątkowe, co do zasady, ulegają przedawnieniu. Oznacza to, że po upływie zakreślonego przepisami terminu ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia. Celem instytucji przedawnienia jest motywowanie wierzyciela do szybkiego dochodzenia swoich praw. Długotrwały brak realizacji prawa przez uprawnionego jest to stan niepewności prawnej, który jest niekorzystny dla dłużnika.

Istnieje możliwość zrzeczenia się uprawnienia do podniesienia zarzutu przedawnienia. Oświadczenie w tym przedmiocie można jednak złożyć dopiero po upływie tego terminu, wcześniej złożone jest bowiem nieważne.

Upływ terminu przedawnienia roszczenia jest uwzględniany z zasady wyłącznie w przypadku podniesienia takiego zarzutu przez podmiot zobowiązany. Nie dotyczy to jednak roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom. Po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się ich zaspokojenia. Są jednak sytuacje, w których sąd może nie uwzględnić upływu tego terminu w sprawach kierowanych przeciwko konsumentowi.

Terminy ogólne

Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej (patrz tabela), termin przedawnienia wynosi 6 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata. Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata.

Stosownie do art. 119 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610) terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Oznacza to, że nawet w przypadku zgodnej woli stron nie mogą one w drodze umowy zmienić długości terminu przedawnienia wzajemnych roszczeń.

W orzecznictwie podniesiono jednak, że kodeks nie wyklucza możliwości dokonania zmiany terminu wymagalności roszczenia. W tym zakresie została podjęta uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2021 r., sygn. akt III CZP 78/20, w myśl której zakaz przewidziany w art. 119 K.c. nie stoi na przeszkodzie odroczeniu przez strony terminu spełnienia świadczenia, choćby roszczenie stało się już wymagalne. W takim przypadku przedawnienie biegnie na nowo z upływem odroczonego terminu.

Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd przedawnia się z upływem 6 lat. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenie okresowe należne w przyszłości przedawnia się z upływem 3 lat (np. odsetki od kwoty głównej należne po dacie uprawomocnienia wyroku).

Wskazany 6-letni termin przedawnienia, w tym dotyczący roszczeń stwierdzonych wyrokiem, obowiązuje dopiero od 5 lat. Wcześniej wynosił 10 lat i został zmieniony na mocy ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2018 r. poz. 1104), która weszła w życie dnia 9 lipca 2018 r.

Aktywność wierzyciela

Kodeksowe terminy przedawnienia nie są niewzruszalne. Wierzyciel może podjąć działania zmierzające do przerwania ich biegu. Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Katalog zdarzeń prowadzących do ponownego rozpoczęcia biegu terminu został uregulowany w art. 123 § 1 K.c. Zgodnie z jego brzmieniem skutek taki wywoła każda czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia oraz uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje.

Czynnością taką będzie m.in. złożenie pozwu do sądu, wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu czy wniosku o wszczęcie egzekucji do komornika. Jednakże złożenie wniosku o ponowne wydanie tytułu wykonawczego zamiast utraconego czy uczestniczenie w egzekucji z nieruchomości wyłącznie w charakterze wierzyciela hipotecznego (a nie wierzyciela, na wniosek którego egzekucja się toczy) nie przerywa biegu terminu przedawnienia.

W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone.

Bieg terminu przedawnienia może również ulec zawieszeniu. Dochodzi do tego m.in. przez czas trwania mediacji (co do roszczeń objętych umową o mediację) oraz przez czas trwania postępowania pojednawczego (co do roszczeń objętych wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej).

Nowacja

Kolejną instytucją zapobiegającą skutkowi przedawnienia jest nowacja, a więc umowa zawierana między dłużnikiem i wierzycielem, na podstawie której dotychczasowe zobowiązanie zostaje umorzone w związku z powstaniem nowego zobowiązania. Przedmiotem nowacji może być zobowiązanie dłużnika do spełnienia innego świadczenia albo nawet tego samego, lecz z innej podstawy prawnej. Co istotne, przedmiotem odnowienia mogą być również roszczenia już przedawnione.

W wyniku odnowienia zawsze dochodzi do powstania nowego zobowiązania. W konsekwencji stwierdzenie, że skutecznie zawarta umowa odnowienia przerywa bieg terminu przedawnienia roszczeń powstałych na podstawie pierwotnego stosunku, jest nieścisłe i można ewentualnie uznać je za skrót myślowy.

Pierwotne roszczenia przestają istnieć z momentem dokonania nowacji. Natomiast terminy przedawnienia roszczeń, których podstawą jest odnowienie, rozpoczną swój bieg dopiero z chwilą wymagalności tych roszczeń.

Obalenie umowy nowacji, w wyniku skutecznego jej wzruszenia, powoduje, że strony powracają do poprzedniego zobowiązania, które je łączyło. W takim przypadku staną się aktualne wszystkie prawa i obowiązki wynikające z pierwotnego stosunku prawnego. Nie dotyczy to jednak przedawnienia roszczenia. Nieodłączną częścią nowacji jest bowiem niewłaściwe uznanie długu przez dłużnika. Zatem termin przedawnienia pierwotnego zobowiązania należy liczyć od chwili dokonania nieskutecznej nowacji.