Wpływ ogłoszenia upadłości na zawarte umowy

W przeciwieństwie do zwykłej egzekucji, postępowanie upadłościowe ma służyć możliwie równomiernemu zaspokojeniu wierzycieli bankrutującej firmy. Czasem przyszła masa upadłości zostaje wyraźnie uszczuplana na krótko przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Aby zapobiegać temu procederowi, ustawodawca przewiduje bezskuteczność wielu umów, w wyniku których doszło wcześniej do wyzbycia się majątku przez upadłego.

Rozporządzenia majątkiem z ostatniego roku

Przede wszystkim bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem. Nie dotyczy to jednak wszystkich umów skutkujących przeniesieniem na osobę trzecią określonych składników mienia (rzeczy lub praw majątkowych), lecz tylko takich, które zostały dokonane nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla niego lub dla osoby trzeciej. Dotyczy to także ugody sądowej, uznania powództwa i zrzeczenia się roszczenia.

Umowy z bliskimi

Ustawodawca idzie nawet o krok dalej, gdy chodzi o czynności dokonywane z osobami bliskimi, ponieważ te będą bezskuteczne także wówczas, gdy były odpłatne, a wartość świadczeń obu stron była ekwiwalentna, choć z drugiej strony sankcja bezskuteczności dotyczy umów z ostatnich 6 (a nie 12) miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

W przypadku upadłego będącego osobą fizyczną chodzi m.in. o małżonka, krewnych małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej oraz w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie. W razie natomiast upadłości spółek lub osób prawnych mowa o transakcjach upadłego podmiotu dokonywanych ze wspólnikami, reprezentantami lub ich małżonkami, jak również ze spółkami powiązanymi, ich wspólnikami, reprezentantami lub małżonkami tych osób. Dotyczy to także czynności upadłego będącego spółką, których dokonał z inną spółką, jeżeli jedna z nich była spółką dominującą.

Bezskuteczne obciążenia

Bezskuteczne mogą się także okazać dokonane w ciągu ostatniego roku przed wnioskiem o ogłoszenie upadłości obciążenia majątku upadłego hipoteką, zastawem czy zastawem rejestrowym. Tym razem bezskuteczność nie zachodzi automatycznie, lecz wymaga to wydania przez sędziego-komisarza postanowienia w przedmiocie uznania danego zabezpieczenia za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. Takie postanowienie sędzia-komisarz wydaje z kolei na wniosek syndyka, nadzorcy sądowego albo zarządcy. Dotyczy to przypadków, w których upadły nie był dłużnikiem osobistym zabezpieczonego wierzyciela i w związku z ustanowieniem zabezpieczenia upadły nie otrzymał żadnego świadczenia lub za świadczenie niewspółmiernie niskie do wartości udzielonego zabezpieczenia. Natomiast bez względu na wysokość świadczenia otrzymanego przez upadłego sędzia-komisarz uzna za bezskuteczne wspomniane obciążenia (hipoteka, zastaw), jeżeli obciążenia te zabezpieczają długi osób bliskich lub podmiotów powiązanych.

Powyższe zasady nie dotyczą zabezpieczeń osobowych, w tym zwłaszcza poręczenia, ani przewłaszczenia na zabezpieczenie.

Zawyżone pensje

Niektóre bankrutujące firmy mają też tendencję do podwyższania w ostatnim okresie wynagrodzeń z umów o pracę lub umów o świadczenie usług swoim członkom zarządu czy innym reprezentantom. Jeśli jednak okaże się, że ich poziom jest rażąco wyższy od przeciętnego wynagrodzenia za tego rodzaju pracę lub usługi i nie jest uzasadniony nakładem pracy, sędzia-komisarz może uznać, że określona część wynagrodzenia jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości, chociażby wynagrodzenie zostało już wypłacone. Mowa o wynagrodzeniach przypadających za okres przed ogłoszeniem upadłości, nie dłużej jednak niż 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Skargi pauliańskie

Ustawodawca nie ogranicza sankcji bezskuteczności umowy uszczuplającej majątek upadającej firmy jedynie do wcześniej opisanych przypadków. W sprawach nieuregulowanych przepisami Prawa upadłościowego i naprawczego do zaskarżenia czynności prawnych upadłego, dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli, stosuje się bowiem odpowiednio - za sprawą wyraźnego odwołania - przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (normujące tzw. skargę pauliańską).

Powództwo o uznanie czynności prawnych upadłego za bezskuteczną wobec masy upadłości może wytoczyć syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca. Nie można jednak żądać uznania czynności za bezskuteczną po upływie 2 lat od dnia ogłoszenia upadłości, chyba że uprawnienie to wygasło wcześniej z uwagi na upływ 5-letniego terminu od dokonania samej czynności.

Przykład 1

W listopadzie 2014 r. spółka z o.o. zawarła ze spółką jawną umowę sprzedaży nieruchomości gruntowej z ceną na poziomie 300.000 zł. Wartość rynkowa tej nieruchomości była mniej więcej dwukrotnie wyższa. W sierpniu 2015 r. wierzyciel spółki z o.o. złożył do sądu wniosek o ogłoszenie jej upadłości. Jeśli dojdzie do ogłoszenia upadłości tej spółki (choćby nastąpiło to dopiero w grudniu 2015 r.), sprzedaż tej nieruchomości będzie bezskuteczna w stosunku do masy upadłości. Taka sytuacja nie miałaby miejsca, gdyby cena sprzedaży nieruchomości wynosiła 600.000 zł (odpowiadała wartości rynkowej) lub gdyby wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony dopiero w grudniu 2015 r., tj. po upływie roku od transakcji.

Przykład 2

Gdyby w przykładzie 1 kupującym nieruchomość był jeden ze wspólników bankrutującej spółki z o.o., to choćby cena nieruchomości odpowiadała lub nawet przekraczała jej wartość rynkową, jeśli umowa sprzedaży zawarta była w ciągu ostatnich 6 miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, czynność ta i tak będzie bezskuteczna względem masy upadłości.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 28.02.2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.)