Klauzula zakazu konkurencji w umowie z pracownikiem biura

Biura rachunkowe borykają się z problemem migrujących pracowników. Związanie pracownika zakazem konkurencji po ustaniu zatrudnienia nie jest jednak proste. W przypadku umowy o pracę wymaga wypłaty odszkodowania. W razie zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej dochodzenie kary umownej z tytułu naruszenia zakazu może okazać się niemożliwe.

Stosunek pracy

Zasady dotyczące zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy regulują art. 101¹-101³ Kodeksu pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 1465). Podstawą ustanowienia zakazu jest umowa z pracownikiem mającym dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. W umowie określa się okres obowiązywania zakazu oraz wysokość odszkodowania dla pracownika z tytułu związania zakazem. Odszkodowanie nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. W razie niewypłacania odszkodowania przez pracodawcę zakaz przestaje obowiązywać.

Opłacalność wypłaty odszkodowania celem związania pracownika biura zakazem może okazać się wątpliwa.

Umowa zlecenia

Zagadnienie zakazu konkurencji po ustaniu zatrudnienia budzi znacznie większe problemy, gdy podstawą zatrudnienia jest umowa cywilnoprawna. Przepisy o umowie zlecenia stosowane do umów o świadczenie usług nie regulują bowiem wprost tej kwestii. Co do zasady, przyjmuje się, że zakaz działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku prawnego może być wprowadzony do umowy zlecenia na podstawie art. 353¹ Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.) ustanawiającego zasadę swobody umów. Krytyce jest poddawany pogląd, że do takiego zakazu powinny być w drodze analogii stosowane przepisy o zakazie dotyczące stosunku pracy czy umowy agencyjnej (art. 764⁶-764⁸ K.c.), które pozwalałyby przyjmować, że zakaz wygasa, jeśli nie idzie w parze z wypłacaniem odszkodowania.

W efekcie nietrudno spotkać umowy zlecenia dotyczące zatrudnienia przy wykonywaniu nawet najprostszych prac, w których zastrzeżone są wieloletnie, bardzo szerokie zakazy konkurencji. Takie umowy dodatkowo zawierają obostrzenia w postaci wysokich kar umownych. Choć papier wszystko przyjmie, to nie znaczy, że jego treść można łatwo przenieść na orzeczenie sądu.

Nieważny zakaz

Próba dochodzenia od zleceniobiorcy kar umownych za naruszenie zakazu może się rozegrać według różnych scenariuszy. Decydować może o tym osoba adresata zakazu - czy jest to "szeregowy" zleceniobiorca, czy np. podwykonawca. Istotny jest też zakres zakazu, a w szczególności, o ile jest szerszy od zakresu obowiązków powierzonych na podstawie umowy.

W niektórych przypadkach zastrzeżenie zakazu może być traktowane jako nieważne. Chodzi tu o przypadki, gdy obiektywnie niekorzystna dla jednej strony umowa będzie uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, jeżeli do ukształtowania stosunku umownego w sposób wyraźnie krzywdzący doszło przy wykorzystaniu przez drugą stronę silniejszej pozycji, a więc pod presją faktycznej przewagi kontrahenta (tak SN w wyrokach z dnia 18 marca 2008 r., sygn. akt IV CSK 478/07, z dnia 26 maja 2011 r., sygn. akt II CSK 528/10 i z dnia 2 marca 2012 r., sygn. akt II CSK 351/11). Ocena postanowień umownych pod kątem ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego wymaga jednak oceny całokształtu okoliczności sprawy.

Narzucona zleceniobiorcy umowa zlecenia zakazująca mu podejmowania zatrudnienia np. przez 5 lat w jakimkolwiek podmiocie z sektora obsługi biurowej i rachunkowej może spełniać takie kryteria. W efekcie zakaz z niej wynikający może być uznany za nieważny na podstawie art. 58 § 2 K.c.

Przyjmuje się jednak, że, co do zasady, dopuszczalne jest zastrzeżenie w umowie cywilnoprawnej klauzuli konkurencyjnej bez ekwiwalentu. Z zasady swobody umów wynika bowiem przyzwolenie na nierówność stron, jeśli wynika to z woli stron, a nie korzystania z przewagi kontraktowej.

Miarkowanie kary

Ważne postanowienie o zakazie konkurencji nie musi oznaczać automatyzmu orzekania w pełnej wysokości zastrzeżonej kary umownej. W procesie dłużnik może się bronić zarzutem, że kara umowna jest rażąco wygórowana na podstawie art. 484 § 2 K.c. W tym celu może wykazywać, że naruszenie zakazu było niewspółmiernie małe do wysokości kary albo że poniesiona przez biuro szkoda w związku naruszeniem była nieznaczna lub w ogóle nie miała miejsca. Taki zarzut mógłby być uwzględniony np. w sytuacji podjęcia przez "szeregowego" zleceniobiorcę pracy w konkurencyjnym biurze rachunkowym.

Kradzież pracownika i klientów

Biuro rachunkowe, które traci pracownika na rzecz konkurenta w niejasnych okolicznościach, powinno się bliżej przyjrzeć tej sprawie. Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy wraz z pracownikiem biuro traci część swoich klientów.

Przy zaistnieniu dodatkowych okoliczności takie sytuacje mogą być skutkiem czynów nieuczciwej konkurencji w rozumieniu art. 3 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2022 r. poz. 1233). Czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Wśród stypizowanych w tej ustawie czynów nieuczciwej konkurencji w art. 12 ust. 1 i ust. 2 wymienia się również:

nakłanianie osoby świadczącej na rzecz przedsiębiorcy pracę, na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, do niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych albo innych obowiązków umownych, w celu przysporzenia korzyści sobie lub osobom trzecim albo szkodzenia przedsiębiorcy,
nakłanianie klientów przedsiębiorcy lub innych osób do rozwiązania z nim umowy albo niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, w celu przysporzenia korzyści sobie lub osobom trzecim albo szkodzenia przedsiębiorcy.

Chodzi tu zatem nie o każde, ale o kwalifikowane przypadki przejęcia pracowników czy klientów. W razie popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji biuro rachunkowe może dochodzić od konkurenta roszczeń przewidzianych w art. 18 wymienionej ustawy, w tym odszkodowania, zapłaty pokutnego czy złożenia stosownych publicznych oświadczeń.

Jak sporządzić klauzulę zakazu konkurencji dla zleceniobiorcy?

Prawidłowo sformułowana klauzula konkurencyjna po ustaniu zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej powinna uwzględniać charakter powierzanych zadań. Jeśli dotyczy "szeregowego" zleceniobiorcy, może odnosić się np. do podejmowania zatrudnienia w konkurencyjnych biurach w przeciągu kilku miesięcy od dnia ustania zatrudnienia. W przypadku współpracowników prowadzących działalność gospodarczą, ograniczenia mogą być szersze - zarówno co do okresu, jak i zakresu działalności konkurencyjnej.

Wysokość zastrzeganych kar umownych, w szczególności w przypadku "szeregowych" zleceniobiorców, powinna pozostawać adekwatna do ich sytuacji majątkowej i ewentualnych korzyści, które mogą odnieść na skutek złamania zakazu. Kary liczone w setkach tysięcy mogą mieć znaczenie psychologiczne, ale w toku procesu sądowego ich wartość może być zredukowana do wartości kartki papieru, na której sporządzono umowę.