Kształtowanie wynagrodzenia w umowie o dzieło

Wysokość wynagrodzenia to jedno z najistotniejszych postanowień niemal każdej umowy cywilnoprawnej. W profesjonalnym obrocie gospodarczym, i nie tylko, ustalenia w tym zakresie wpływają zarówno na sytuację zobowiązanego do zapłaty, jak i wierzyciela. W przypadku umów o dzieło, sposób określenia wysokości wynagrodzenia decyduje o możliwości, bądź braku, jej zmiany już w toku realizacji umowy lub nawet po zakończeniu prac. Przystępując do negocjacji kontraktu, warto bardzo dokładnie uregulować tę kwestię.

Dzieło

Umowa o dzieło, na podstawie której przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia, została uregulowana w art. 627 - art. 646 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.). Z samej definicji wynika, że ustalenie ekwiwalentnego wynagrodzenia, obok określenia dzieła, którego obowiązek wykonania obciąża przyjmującego zamówienie, jest istotnym elementem tego typu kontraktu.

Przepisy nie wymagają określonej formy do jej zawarcia, zatem dochodzi do skutku w momencie złożenia w dowolny sposób zgodnych oświadczeń woli przez obie strony. Żadna ze stron zawierających tego typu umowę nie musi być profesjonalnym uczestnikiem obrotu gospodarczego, jednak w praktyce najczęściej przyjmujący zamówienie jest podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą specjalizującą się w konkretnej dziedzinie.

Wynagrodzenie

Wynagrodzenie za wykonanie dzieła może zostać ustalone wprost przez wskazanie konkretnej kwoty, jak i poprzez ustalenie reguł, na podstawie których strony wyliczą jego wysokość. Podstawą mogą być wartości wynikające z obowiązujących cenników, dane statystyczne dotyczące cen i narzutów, czy przyjęta przez strony stawka godzinowa.

Brak określenia wysokości wynagrodzenia nie powoduje, że umowa jest nieważna. Wystarczające jest bowiem ustalenie odpłatnego charakteru umowy. W takiej sytuacji poczytuje się w razie wątpliwości, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym jego nakładom.

W obrocie gospodarczym strony często postanawiają, że ustalone umową wynagrodzenie ma charakter ryczałtu. Tego typu wynagrodzenie jest ze swej istoty niezmienne. Jego celem jest zamrożenie kwoty przyjętej w momencie zawierania umowy, niezależnie od kosztów, jakie poniesie przyjmujący zamówienie w celu prawidłowego wykonania dzieła.

Dopuszczalne zmiany

Przepisy Kodeksu cywilnego przewidują uprawnienie do wystąpienia o zmianę wysokości wynagrodzenia za dzieło w toku, czy nawet już po jego wykonaniu. Jednak konieczne jest ziszczenie się ściśle uregulowanych w ustawie przesłanek.

Zgodnie z art. 629 K.c., jeżeli strony określiły wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe), każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia, jeżeli w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych. Roszczenie w tym przedmiocie nie może jednak dotyczyć należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.

W kontekście przywołanego przepisu należy przyjąć, że w przypadku, gdy strony umowy o dzieło ustalą wynagrodzenie na podstawie kosztorysu, to w określonych okolicznościach każda z nich może wystąpić o zmianę jego wysokości. Uprawnienie w tym zakresie nie przysługuje jednak, gdy zmiana cen materiałów uwzględnionych w kosztorysie nie jest spowodowana zarządzeniem organu państwowego.

Podstawa do żądania podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego została również przewidziana w art. 630 K.c. Uprawnienie to przysługuje, jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia tego wynagrodzenia, a zestawienie sporządził zamawiający. Jeżeli jednak zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych. Warto podkreślić, że przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.

Ochrona dłużnika

Na wypadek ziszczenia się przesłanek ustalonych w przywołanych art. 629 oraz art. 630 K.c., ustawa przewiduje pewną ochronę dla zamawiającego. Stosownie do art. 631 K.c., gdyby na wskazanych podstawach zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy odstąpić. Powinien uczynić to niezwłocznie i jednocześnie zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia.

Przewidziane we wskazanym przepisie znaczne podwyższenie wynagrodzenia jest pojęciem nieostrym, ocenianym indywidualnie w konkretnej sprawie. Zasadne jest zatem, aby strony już na etapie zawierania umowy uregulowały tę kwestię i określiły, jaka skala podwyższenia będzie uprawniała zamawiającego do odstąpienia od umowy.

Ryczałt

Kodeks cywilny przewiduje, że w przypadku, gdy strony umowy o dzieło ustaliły wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

Kwota ryczałtu nie zawsze ostateczna.

Prawodawca w art. 632 § 2 K.c. zastrzegł jednak, że jeżeli wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę. Roszczenie w tym przedmiocie przysługuje wyłącznie przyjmującemu zamówienie, zamawiający natomiast nigdy nie może żądać obniżenia umówionego ryczałtu.