Gazeta Podatkowa nr 9 (1884) z dnia 31.01.2022

Dopuszczalność odwołania umowy darowizny

Umowa darowizny, jak każda inna umowa - w myśl rzymskiej paremii "pacta sunt servanda" - powinna być wykonana. Zawartych porozumień należy bowiem dotrzymywać. Szczególną cechą umowy darowizny jest to, że ma ona charakter jednostronnie zobowiązujący, a więc nakłada prawny obowiązek określonego działania (świadczenia) tylko na jedną stronę - na darczyńcę. Co więcej, umowa ta ma charakter nieodpłatny, a zatem druga strona - obdarowany, otrzymuje określoną rzecz (prawo) pod tytułem darmym. Właśnie z powodu tych szczególnych cech umowy darowizny można ją w pewnych przypadkach odwołać.

Umowa darowizny

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Świadczenie darczyńcy może polegać m.in. na przeniesieniu własności (np. własności nieruchomości, pojazdu, środków pieniężnych) - czyli zwiększeniu aktywów obdarowanego, ale również na zmniejszeniu jego pasywów (np. na skutek spłacenia przez darczyńcę długu obdarowanego). Darczyńca może nałożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania (polecenie), niemniej taki obowiązek nie ma charakteru prawnego, tj. nie czyni nikogo wierzycielem. Z tego powodu umowa darowizny ma charakter jednostronnie zobowiązujący - obowiązek prawny określonego działania spoczywa jedynie na darczyńcy. Niewątpliwie zatem umowa darowizny przynosi korzyści tylko jednej stronie - obdarowanemu. Obdarowany ma zatem moralny obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy, co więcej musi być świadom i akceptować, że pewne zmiany w sytuacji życiowej, majątkowej darczyńcy mogą skutkować odwołaniem umowy.

Darowizna niewykonana

Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Taką możliwość daje art. 896 Kodeksu cywilnego. Z darowizną wykonaną mamy do czynienia w sytuacji, gdy przyrzeczone w umowie przez darczyńcę świadczenie zostało spełnione.

Podkreślić należy, że w przypadku darowizny nieruchomości, samo zawarcie umowy darowizny, wywołującej skutek rzeczowy (czyli przenoszący własność na rzecz obdarowanego), nie przesądza o tym, że umowa darowizny została już wykonana. W powołanym przepisie mowa jest bowiem o darowiźnie niewykonanej, co uzasadnia wniosek, że w przypadku darowizny polegającej na przeniesieniu własności rzeczy, do jej wykonania nie dochodzi z chwilą zawarcia umowy i przeniesienia własności rzeczy, lecz z chwilą wykonania wynikających z tej umowy obowiązków, w tym obowiązku wydania rzeczy, będącej przedmiotem darowizny i umożliwienia obdarowanemu korzystania z tej rzeczy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2014 r., sygn. akt V CSK 289/13).

Omawiane uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej jest uprawnieniem ściśle osobistym darczyńcy, związanym z jego sytuacją powstałą już po zawarciu umowy darowizny, a przed jej wykonaniem, w następstwie czego wykonanie darowizny nie może nastąpić z powodu wspomnianych przyczyn. Z powyższego wynika, że darczyńca nie może odwołać darowizny, jeżeli znalazł się w niedostatku już przed zawarciem umowy. Tym bardziej niekorzystna zmiana sytuacji majątkowej darczyńcy, uzasadniająca odwołanie darowizny niewykonanej, nie może być spowodowana zawarciem umowy darowizny i wynikającego stąd ubycia ze składnika majątku darczyńcy przedmiotu darowizny.

Uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej jest uprawnieniem ściśle osobistym - w razie śmierci darczyńcy uprawnienie to nie przechodzi na jego spadkobierców.

Darowizna wykonana

Znacznie trudniej jest odwołać darowiznę już wykonaną. Zgodnie z przepisami darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 K.c.). Pojęcie "rażącej niewdzięczności" nie zostało zdefiniowane. Z powołanej regulacji wynika przede wszystkim, że nie chodzi tu o jakąkolwiek niewdzięczność obdarowanego względem darczyńcy, ale taką, która przyjmuje kwalifikowaną postać. Oceniając czy określone zachowanie miało taki charakter, należy wziąć pod uwagę czynniki subiektywne (odczucia samego darczyńcy), ale również obiektywne, tj. skonfrontowane z postawą przeciętnego człowieka, tym samym należy sprawdzić czy taki przeciętny uczestnik obrotu, w tych samych okolicznościach, uznałby dane zachowanie za rażąco niewdzięczne.

Rażącą niewdzięczność musi cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy czy szkody majątkowej. Przy ocenie czy występuje stan rażącej niewdzięczności kluczowe są zatem wszelkie okoliczności sprawy. Wspomniana niewdzięczność może przyjąć postać działania (np. popełnienie ciężkiego przestępstwa skierowanego przeciw darczyńcy), jak i zaniechania (np. brak pomocy w chorobie, opuszczenie darczyńcy, poważne nieuzasadnione zerwanie kontaktów rodzinnych). Niewdzięczność musi być okazana względem darczyńcy, a nie innych osób. Niemniej nie można wykluczyć, że również określone naganne zachowanie wobec kogoś innego (np. bliskiego darczyńcy) będzie uzasadniać odwołanie darowizny, jeśli celem tego zachowania było również urażenie uczuć darczyńcy. Z tego też powodu, przykładowo, niewierność małżeńska obdarowanego, będąca zawinioną przyczyną rozwodu, nie stanowi sama przez się, co do zasady, rażącej niewdzięczności wobec darczyńców - rodziców nieobarczonego winą współmałżonka.

Pamiętać również trzeba, że darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeśli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Darowizna na rzecz małżonków

Zdarza się, że darowizna dokonywana jest na rzecz małżonków w taki sposób, że jej przedmiot wchodzi do ich majątku wspólnego (skutek ten nastąpi, jeśli darczyńca wyrazi taką wolę). Mogą wówczas pojawić się wątpliwości dotyczące odwołania takiej darowizny w razie rażącej niewdzięczności, którego dopuścił się jeden z małżonków. Darowizna weszła bowiem do majątku wspólnego, który ma charakter łączny, niepodzielny. W myśl pierwszego poglądu, odwołanie darowizny wobec jednego małżonka odnosi się m.in. do aspektu wejścia tego przedmiotu darowizny do wspólnego majątku małżonków. Przyjmuje się, że darczyńca wycofuje swą wolę obdarowania małżonka i zarazem włączenia darowanej rzeczy do wspólnego majątku. Wówczas małżonek niewinny (który nie dopuścił się wspomnianej niewdzięczności) mógłby dochodzić roszczeń pieniężnych od współmałżonka.

Drugi pogląd, wydaje się bardziej właściwy, nakazuje przyjąć, że odwołanie darowizny w stosunku do jednego z małżonków sprawia, iż rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych. Pozwala to darczyńcy żądać przeniesienia na niego jedynie udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowiznę odwołał, gdyby zaś nie było to możliwe - domagać się zwrotu wartości tego udziału stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Współmałżonek niewinny nie zostałby w tej sytuacji poszkodowany.

Forma odwołania darowizny

Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. W momencie złożenia oświadczenia powstaje zobowiązanie do zwrotu przedmiotu darowizny. Oświadczenie o odwołaniu darowizny nie wywołuje zatem skutku rzeczowego. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do darowizny nieruchomości. Skoro skuteczne odwołanie darowizny nie powoduje automatycznego powrotnego przejścia własności na rzecz darczyńcy, to dla osiągnięcia tego skutku konieczne jest podpisanie przez strony stosownej umowy w formie aktu notarialnego (zwrotnie przenoszącej własność na darczyńcę). Gdyby nie doszło do porozumienia i obdarowany odmawiałby podpisania stosownej umowy, darczyńca może wnieść sprawę do sądu.

Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Odwołanie darowizny a podatek

Umowa darowizny podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. W obecnym stanie prawnym taki podatek płacony jest relatywnie rzadko z uwagi na to, że najczęściej darowizna dokonywana jest na rzecz członków najbliższej rodziny, którzy należą do tzw. zerowej grupy podatkowej. Po skorzystaniu z całkowitego zwolnienia podatkowego żadne obciążenie podatkowe na obdarowanego nie zostanie nałożone. Zdarza się jednak, że podatek jest płacony (choćby wtedy, gdy obdarowany nie dopełnił wymogów pozwalających na skorzystanie ze zwolnienia podatkowego). W kontekście odwołania darowizny - czy to darowizny niewykonanej, czy wykonanej - trzeba wskazać, że obdarowany, który podatek zapłacił, nie może po odwołaniu darowizny domagać się zwrotu zapłaconego podatku. To, że doszło do odwołania darowizny, nie zmienia faktu, że umowa była ważna i istniejąca.

Podkreślić również należy, że sama czynność w postaci odwołania darowizny nie podlega podatkowi od spadków i darowizn.

Zasady współżycia społecznego

W wyjątkowych sytuacjach nie może dojść do odwołania darowizny, nawet jeśli zaistniały przyczyny, które pozwalałyby darczyńcy na skorzystanie z takiego rozwiązania. W myśl przepisów, omawianych wcześniej regulacji o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (art. 902 K.c.). Chodzi tu zatem o sytuację, gdy można mówić o swoistej powinności dokonania takiej darowizny z przyczyn moralnych. Zdarza się, że obdarowany, osoba bliska, znajduje się w szczególnie trudnej sytuacji majątkowej - wówczas nie można wykluczyć, że pomimo wystąpienia przesłanek do odwołania darowizny, sąd uzna, iż ze względów moralnych przedmiot darowizny powinien pozostać w majątku obdarowanego. Bywa również, że darowizna została uczyniona jako forma wdzięczności darczyńcy za jakieś dobro wyświadczone w przeszłości przez obdarowanego. I w takim przypadku dopuszczalność odwołania darowizny mogłaby być trudna do zaakceptowania z uwagi na to, że obowiązek jej dokonania wynikał ze wspomnianych zasad współżycia społecznego.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.)