Gdy dzieło obejmuje prawa autorskie

Umowa o dzieło jest umową cywilnoprawną wykorzystywaną na wiele sposobów. W przypadku gdy oprócz konkretnego dzieła autor z chwilą jego stworzenia nabywa do niego także prawa autorskie, istotny jest problem przeniesienia na zamawiającego praw do takiego dzieła. Rozwiązanie takie jest możliwe, ale może ono stwarzać pewne problemy praktyczne, dlatego kwestie te powinny być uregulowane na etapie zawierania umowy.

Decydując się na realizację zamierzonego przedsięwzięcia strony często, mimo że ustalą przedmiot umowy i zasady wynagrodzenia, mają problem z jej właściwą redakcją. Problem tego typu spotęgowany jest w sytuacji, gdy przedmiotem umowy stron są wartości niematerialne, jak np. prawa autorskie bądź własność intelektualna. Warto jednak dopilnować kwestii związanych z korzystaniem lub przejściem takich praw na etapie umowy, w przeciwnym razie jej realizacja może stać się niemożliwa lub pociągać za sobą dodatkowe nieplanowane koszty związane z właściwym nabyciem praw do wartości niematerialnych.

Dlaczego dzieło?

Rozpoczynając przygotowywanie umowy, pierwszym problemem, z którym borykają się strony, jest wybór jej właściwego rodzaju. W większości przypadków przedsiębiorcy nie piszą umów od zera, lecz zlecają ich przygotowanie prawnikom, księgowym lub bazują na wzorach znajdujących się w internecie. W każdym z powyższych przypadków trzeba jednak dokonać wyboru, jaki rodzaj umowy wybrać. Umowa o dzieło powszechnie mylona jest z umową zlecenia, a ich rozróżnienie w niektórych sytuacjach sprawia problem nawet sądowi. Sytuacja taka nie zachodzi w przypadku, gdy przedmiotem umowy ma być wytworzenie jakiegoś utworu, np. programu komputerowego, czy projektu i przeniesienie praw autorskich do niego. Z treści art. 627 Kodeksu cywilnego wynika, iż przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Umowa o dzieło ma charakter umowy rezultatu, który powinien być sprecyzowany w umowie. W odróżnieniu od umowy o dzieło przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art. 734 §1 K.c.). Umowa zlecenia jest umową starannego działania w postaci np. prowadzenia ksiąg rachunkowych. W przeciwieństwie do umowy o dzieło jej celem jest zobowiązanie strony do oznaczonego działania, a nie do osiągnięcia określonego rezultatu. Z powyższych względów umowa dotycząca stworzenia konkretnego określonego w umowie rezultatu, a następnie przeniesienia do niego praw autorskich jest typowym przykładem umowy o dzieło, która zawiera w sobie dodatkowe klauzule dotyczące wartości niematerialnych.

Prawa autorskie

Przeniesienie praw autorskich nie jest typowym elementem stosowanych na co dzień umów o dzieło. Jest ono jednak konieczne w odniesieniu do umów, w których zamiarem zamawiającego jest wytworzenie utworu, który ma być później wykorzystywany np. w działalności gospodarczej. Należy wskazać, iż rozumienie pojęcia utwór jest szerokie. Na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oznacza ono przedmiot prawa autorskiego, tj. każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Z punktu widzenia prowadzonej działalności gospodarczej do utworów, które mogą być przedmiotem obrotu, należą przede wszystkim: programy komputerowe, wzory przemysłowe czy projekty, np. architektoniczne.

Prawa osobiste i majątkowe

Redagując umowę o dzieło z przeniesieniem autorskich praw majątkowych warto pamiętać, że ochrona wynikająca z ustawy przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności (art. 1 ust. 4 ustawy o prawie autorskim). Przede wszystkim jednak istotna jest kwestia podziału praw autorskich na autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe. Pierwsza grupa praw ma charakter niezbywalny i nie może być przedmiotem przeniesienia na inny podmiot. Prawa te odnoszą się do autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem autora albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (art. 16 ustawy). Prawa te są niezbywalne i nie wchodzą w zakres umowy o dzieło w przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych uregulowanych w art. 17 ustawy. Zgodnie z jego treścią twórcy, co do zasady, przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Istnieje jednak ewentualność umożliwienia korzystania z utworu lub przeniesienia całości autorskich praw majątkowych przysługujących twórcy. Z tym drugim przypadkiem mamy zazwyczaj do czynienia w sytuacji, gdy umową o dzieło objęte jest stworzenie utworu. Częstym błędem popełnianym w tego rodzaju umowach jest umieszczanie w nich zapisu, iż wszystkie prawa autorskie przysługujące twórcy na mocy zawartej umowy przechodzą na zamawiającego. Postanowienie takie jest wadliwe, albowiem autorskie prawa osobiste jako niezbywalne nie mogą być przedmiotem przeniesienia.

Przejście praw autorskich

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Zasady przejścia autorskich praw majątkowych uregulowane zostały w rozdziale piątym ustawy, a sposobem ich przeniesienia jest umowa. Przy czym, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby. Przejście autorskich praw majątkowych może nastąpić na podstawie ich przeniesienia bądź na podstawie licencji. Licencja oznacza zgodę na odpłatne korzystanie z utworu na zasadach określonych w umowie licencyjnej. Licencja może być ograniczona w czasie, np. na rok, bądź mieć charakter niewyłączny i umożliwiać korzystanie z utworu wielu podmiotom jednocześnie, dlatego zawierając umowę o dzieło strony decydują się na przeniesienie w niej autorskich praw majątkowych. Wynika to z celu umowy, zamawiającemu zależy bowiem zazwyczaj, aby twórca stworzył dla niego utwór i przeniósł na niego prawa majątkowe wynikające z tego utworu, jak np. w przypadku programu komputerowego tworzonego wyłącznie na potrzeby przedsiębiorstwa zamawiającego.

Co bardzo ważne, zarówno umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych, jak i licencja obejmuje jedynie pola eksploatacji wyraźnie w niej określone. Określenie to odnosi się do sposobu korzystania z utworu (patrz ramka). Kwestia jak najdokładniejszego i najszerszego ustalenia pól eksploatacji, których dotyczy umowa, powinna budzić szczególną uwagę zamawiającego. Brak ich wyczerpującego określenia może przełożyć się na dodatkowe koszty, bowiem jak wynika z art. 45 ustawy, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji. Dlatego przykładowo zawierając z fotografem umowę o dzieło z przeniesieniem autorskich praw majątkowych do zdjęć do kampanii reklamowej, warto wskazać w niej wszystkie potencjalne pola eksploatacji, na których utwór może być wykorzystywany, a nie jedynie obowiązek przekazania egzemplarza zdjęć. Niestety umowa może dotyczyć jedynie pól eksploatacji znanych w trakcie jej zawarcia. Jeżeli zatem np. w wyniku postępu technicznego powstanie nowy sposób wykorzystywania utworu, prawa majątkowe w tym zakresie będą przysługiwać twórcy.

Kwestia wynagrodzenia

Zazwyczaj strony negocjując treść umowy ustalają całościowe wynagrodzenie bez "rozbijania go" na poszczególne składniki. Tymczasem art. 43 ust. 1 ustawy stanowi, że jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Zatem aby uniknąć ewentualnych sporów wynikających z niewskazania, że umowa obejmuje także odpłatne przeniesienie autorskich praw majątkowych, należy zawrzeć w niej postanowienie, że wykonawca oprócz wykonania dzieła zobowiązuje się przenieść do niego autorskie prawa majątkowe na określonych polach eksploatacji w zamian za zapłatę wynagrodzenia określonego w umowie. W celu ochrony twórców ustawa zawiera także przepis umożliwiający im żądanie podwyższenia wynagrodzenia przez sąd w sytuacji rażącej dysproporcji między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy. Przepis ten ma jednak wyjątkowy charakter i odnosi się zazwyczaj do sytuacji skrajnych.

Odnosząc się do kwestii wynagrodzenia związanego z przeniesieniem autorskich praw majątkowych do utworu, konieczne jest zwrócenie uwagi na szczególny status dzieł stworzonych przez pracowników. Szczególną regulacją w tym zakresie jest art. 12 ustawy, zgodnie z którym, jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Przy czym jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. Przepis ten jest korzystny dla pracodawców i powoduje on, iż jeżeli regulacje szczególne nie zostały zawarte w umowie o pracę, pracodawca przejmuje autorskie prawa majątkowe do utworu bez konieczności zawierania dodatkowych umów o dzieło czy wypłacania dodatkowego wynagrodzenia. Biorąc zatem pod uwagę przywołany przepis warto zastanowić się, czy twórca, który ma stworzyć utwór na potrzeby przedsiębiorcy, mógłby funkcjonować w oparciu o umowę o pracę.

Przedmiotem prawa autorskiego są utwory, w tym w szczególności:

1)	wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2)	plastyczne;
3)	fotograficzne;
4)	lutnicze;
5)	wzornictwa przemysłowego;
6)	architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
7)	muzyczne i słowno-muzyczne;
8)	sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne;
9)	audiowizualne (w tym filmowe).

Odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności:

1)	w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu - wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2)	w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono - wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy;
3)	w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 - publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Przykład redakcji umowy dotyczący przeniesienia autorskich praw majątkowych:

1.	Wykonawca otrzyma od Zamawiającego wynagrodzenie z tytułu sporządzenia według wytycznych Zamawiającego projektu aranżacji wnętrza obiektu X, w kwocie 20.000 zł (dwadzieścia tysięcy złotych).
2.	Kwota określona w punkcie 1 obejmuje także wynagrodzenie Wykonawcy za przeniesienie autorskich praw majątkowych do projektu stworzonego w wykonaniu niniejszej umowy.
3.	Wykonawca zobowiązuje się przenieść na Zamawiającego autorskie prawa majątkowe do projektu, o którym mowa w punkcie 1 umowy na następujących polach eksploatacji:
	1)	zwielokrotnianie;
	2)	utrwalanie;
	3)	wykorzystanie na potrzeby realizacji w budynku X.
4.	Przeniesienie praw autorskich do projektu nastąpi w dniu akceptacji projektu przez Zamawiającego, które zostanie potwierdzone protokołem sporządzonym w formie pisemnej.