Stosowanie umownego zakazu konkurencji

Współpraca pomiędzy przedsiębiorcami, a także pomiędzy przedsiębiorcami i osobami fizycznymi często opiera się na wzajemnym zaufaniu, a kontrahenci w jej ramach pozyskują informacje istotne dla przedsiębiorców. Mogą to być dane dotyczące np. bazy kontrahentów, modelu biznesowego, ustalania stawek, czy sposobu wykonania usługi. W celu ochrony tego typu informacji strony coraz częściej w zawieranych umowach stosują umowny zakaz konkurencji. Jest to zgodne z prawem, a jego prawidłowa redakcja chroni interesy przedsiębiorcy.

Problem zakazu konkurencji nie jest wyczerpująco uregulowany w obowiązujących przepisach. Co prawda regulacje odnoszące się do zakazu konkurencji w stosunku zatrudnienia znajdują się w Kodeksie pracy, jednak dotyczą one tylko relacji pracodawca pracownik i nie odnoszą się do współpracy na podstawie innych umów.

Swoboda umów

Wprowadzenie zakazu konkurencji nie jest obowiązkowe, jest ono jednak dopuszczalne na podstawie zasady swobody umów, która wynika z art. 353¹ Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zatem, co do zasady, wprowadzenie do kontraktu umownego zakazu konkurencji jest możliwe, o ile nie przekracza granic swobody umów wskazanych w tym przepisie. Kwestia przekroczenia granic swobody umów była wielokrotnie przedmiotem analizy sądów.

Co ważne, przekroczenie jej granic, np. poprzez ustalenie w umowie zakazu konkurencji skrajnie jednostronnego, które zostanie uznane za niezgodne z zasadami współżycia społecznego nie wywołuje skutku. Dlatego ważne jest odpowiednie sformułowanie zakazu konkurencji, w przeciwnym razie nie przyniesie on zamierzonego skutku. Należy pamiętać, iż zasada swobody umów w granicach określonych w przywołanym przepisie oznacza nie tylko swobodę wyboru przez strony rodzaju zawieranej umowy, ale także możliwość niemal dowolnego kształtowania jej postanowień.

Kodeks pracy

Regulacje dotyczące zakazu konkurencji znajdujące się w Kodeksie pracy stanowią, że strony stosunku pracy mogą zawrzeć umowę o zakazie konkurencji, w ramach której pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Zakaz konkurencji może dotyczyć zarówno okresu świadczenia pracy, jak i czasu po rozwiązaniu stosunku pracy. Przy czym w tym drugim przypadku strony zobowiązane są do ustalenia okresu trwania zakazu konkurencji po ustaniu zatrudnienia oraz odszkodowania należnego pracownikowi. Nie może być ono niższe od 25% wynagrodzenia należnego pracownikowi, przy czym może być wypłacane w okresach miesięcznych. W przypadku złamania przez pracownika zakazu konkurencji odpowiada on za szkodę wyrządzoną w ten sposób. Co ważne, w odniesieniu do zatrudnienia pracowniczego zakaz konkurencji powinien mieć formę pisemną pod rygorem nieważności.

Dopuszczalność stosowania

Obecnie możliwość stosowania zakazu konkurencji w umowach cywilnoprawnych nie budzi już wątpliwości. Kwestia ta była przedmiotem oceny Sądu Najwyższego, który analizował zgodność zakazu konkurencji z granicą swobody umów określoną w art. 353¹ K.c. W wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r., sygn. akt V CSK 30/13, SN uznał, iż brak jest podstaw do przyjęcia, że zakaz konkurencji narusza swą treścią naturę umowy o świadczenie usług. To, że w Kodeksie nie ma szczegółowej regulacji odnoszącej się do tego stosunku prawnego wprost, świadczy o woli ustawodawcy dopuszczenia szerokiego zakresu swobody kontraktowej, która umożliwi ukształtowanie umowy w sposób odpowiadający celowi gospodarczemu i indywidualnym interesom stron.

Zatem sama możliwość umieszczania w umowach cywilnoprawnych takiego zakazu nie budzi już wątpliwości. Problematyczne może być jedynie poprawne zredagowanie postanowień umownych dotyczących zakazu konkurencji tak, aby wywołały one zamierzony skutek.

Z uwagi na fakt, że w zakresie niepracowniczych zakazów konkurencji brak norm o charakterze ustawowym, bardzo pomocne przy redakcji i interpretacji takich postanowień może okazać się orzecznictwo sądów. Wątpliwości nie powinna wywoływać już kwestia możliwości ustanowienia bezpłatnego zakazu konkurencji w trakcie trwania umowy zlecenia, czy o świadczenie usług. Jak bowiem wynika z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2003 r., sygn. akt III CKN 579/01, zleceniobiorca może zgodnie z zasadą swobody umów zobowiązać się wobec zleceniodawcy do niepodejmowania działań konkurencyjnych w czasie trwania umowy.

Nie ma przeszkód, aby strony umów cywilnoprawnych wprowadziły w umowie postanowienia dotyczące zakazu konkurencji analogiczne do wynikających z Kodeksu pracy.

Stosunki niepracownicze

O ile uregulowania dotyczące zakazu konkurencji zawarte w Kodeksie pracy nie są skomplikowane, to postanowienia umowne stosowane w praktyce umów cywilnoprawnych wywołują więcej wątpliwości. Wynika to przede wszystkim z faktu, że brak w tym zakresie obowiązujących przepisów, a zatem ukształtowanie zasad dotyczących umownego zakazu konkurencji pozostaje w gestii stron. Jest on stosowany przede wszystkim w umowach zlecenia, o świadczenie usług, do których w sprawach nieuregulowanych stosuje się przepisy o zleceniu oraz w innych tego typu umowach, np. umowach o współpracy.

Stosowanie przez strony umownego zakazu konkurencji może mieć miejsce zarówno w umowie pomiędzy przedsiębiorcami, jak też pomiędzy przedsiębiorcą i osobą fizyczną. Przy czym w tym drugim przypadku osoba fizyczna, jako podmiot słabszy w stosunku do przedsiębiorcy, korzysta z ochrony. Jak bowiem wskazał Sąd Najwyższy w przywołanym już wyroku z dnia 11 września 2003 r. "nie można bowiem uznać, aby zgodne było z zasadami współżycia społecznego zobowiązanie zleceniobiorcy do niepodejmowania działalności konkurencyjnej przez trzy lata po ustaniu umowy, bez jakiegokolwiek ekwiwalentu". Sąd wskazał, że w takim przypadku trzeba odwołać się do przepisów Kodeksu pracy, w których przewidziano co prawda możliwość zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, jednakże za zapłatą odszkodowania. Z powyższych względów w umowach zlecenia zawieranych z osobami fizycznymi warto przemyśleć konsekwencje zamieszczania w umowie bezpłatnego zakazu konkurencji po ustaniu stosunku zlecenia.

Jednak z innego orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2013 r., sygn. akt V CSK 30/13, wynika, że w zależności od okoliczności danej sprawy ustanowienie bezpłatnego umownego zakazu konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej może być uzasadnione i nie powinno zostać uznane jako przekroczenie granic zasady swobody umów, a zatem wywołuje skutek określony w umowie.

Redakcja zakazu

Umieszczenie zakazu konkurencji w treści umowy może odbywać się zarówno poprzez włączenie stosownych postanowień do umowy, jak i w formie aneksu do umowy już obowiązującej między stronami. Treść zakazu konkurencji i jego dokładna redakcja jest zależna od woli stron i powinna być dopasowana do świadczonych usług i wiedzy, jaką druga strona umowy pozyskała w ramach jej wykonywania.

Należy pamiętać, że aby skutecznie ustanowić zakaz konkurencji, nie powinien on ograniczać się do jednego rodzaju stosunku prawnego, np. umowy zlecenia. Były zleceniobiorca może bowiem prowadzić działalność konkurencyjną np. na podstawie umowy o pracę, wykonywania działalności gospodarczej, jako wspólnik czy poprzez osoby trzecie. Z tego względu zakaz konkurencji powinien uwzględniać te okoliczności (por. przykład klauzuli).

Skutki złamania zakazu

Niezależnie od obwarowań prawnych i sankcji ustalonych w umowie, w praktyce może dojść do sytuacji, że były kontrahent złamie zakaz konkurencji. W takim przypadku w pierwszej kolejności należy wskazać, iż wywoła to konsekwencje określone w umowie. Dlatego tak istotna jest jej poprawna redakcja. Najczęściej strony w postanowieniach dotyczących zakazu konkurencji określają, że sankcją za jego złamanie jest obowiązek zapłaty kary umownej. Rozwiązanie takie jest, co do zasady, dopuszczalne. Należy jednak pamiętać, że w przypadku zastrzeżenia kary umownej wyłącza ona możliwość dochodzenia odszkodowania w kwocie ją przewyższającej, chyba że strony inaczej postanowią. Dlatego zwłaszcza w umowach z osobami mającymi dostęp do bardzo istotnych danych dla przedsiębiorstwa warto uczynić stosowne zastrzeżenie w umowie (patrz punkt 3 przykładu).

Wprowadzenie kary umownej za złamanie zakazu ułatwia dochodzenie należności. Jej brak powoduje bowiem konieczność wykazania nie tylko winy drugiej strony umowy, ale także szkody, jej rozmiaru i związku między winą a szkodą, co jest nie tylko bardziej skomplikowane, ale i czasochłonne.

Należy pamiętać także, że niezależnie od postanowień określonych w umowach, współpraca z podmiotami konkurencyjnymi może być sankcjonowana także przez treść ustaw szczególnych. Chodzi przede wszystkim o ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r. nr 153, poz. 1503 ze zm.). Z jej art. 11 ust. 1 wynika, że czynem nieuczciwej konkurencji jest przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy. Za popełnienie takiego czynu grozi zarówno odpowiedzialność cywilna, jak i karna.

Wprowadzając w umowie zakaz konkurencji, należy także przewidzieć konsekwencje jego złamania.

Obrona przed zakazem

Chociaż podmiot podpisujący umowę zawierającą klauzulę zakazu konkurencji składając swój podpis zgadza się na jej treść, to w praktyce często zdarza się, że zwłaszcza w przypadku bezpłatnego zakazu konkurencji obowiązującego także po ustaniu umowy, chce się od niego uwolnić. Kwestionowanie zakazu jest możliwe zasadniczo na dwa sposoby.

Zobowiązany do stosowania zakazu może wystąpić do sądu z pozwem o ustalenie nieistnienia zakazu powołując się na okoliczności uzasadniające takie twierdzenie, np. w postaci braku wynagrodzenia za obowiązywanie zakazu. Druga metoda jest dużo bardziej ryzykowna. Chodzi bowiem o obronę w procesie o zapłatę kary umownej lub o odszkodowanie za złamanie zakazu konkurencji, która to obrona polegać może na podważeniu podstaw istnienia zakazu lub jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Warto o tym pamiętać ustalając zasady dotyczące zakazu konkurencji, może bowiem okazać się, że nawet zgoda drugiej strony umowy i bardzo wysoka kara umowna nie zapobiegną przejściu zleceniobiorcy do konkurencji bez żadnych konsekwencji z uwagi na sprzeczność zakazu z ograniczeniami wynikającymi z art. 353¹ K.c.

"Klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu, przy zastrzeżeniu kary umownej za jej naruszenie, mimo braku symetrii nie traci sensu gospodarczego i mieści się w granicach lojalności kontraktowej. Zleceniobiorca nie był słabszą stroną, a uzyskana przez niego wiedza zagrażała interesom ekonomicznym powoda w wypadku wykorzystania jej w interesie innego przedsiębiorcy".

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2013 r., sygn. akt V CSK 30/13

Przykład klauzuli zakazu konkurencji:

1. Przez okres świadczenia usług na rzecz X Usługodawca nie może prowadzić działalności konkurencyjnej, jak również uczestniczyć w takiej działalności również na podstawie umowy cywilnoprawnej, umowy o pracę, jako wspólnik lub członek zarządu spółek prawa handlowego.

2. Przez okres dwóch lat od zakończenia umowy o świadczenie usług Usługodawca nie może współpracować z kontrahentami, z którymi nawiązał współpracę podczas wykonywania umowy o świadczenie usług wobec Usługobiorcy.

3. W przypadku złamania przez Usługodawcę postanowień umownych określonych w punkcie 1 lub 2 jest on zobowiązany do zapłaty na rzecz Usługobiorcy kary umownej w wysokości 100.000 zł, a jeżeli poniesiona przez Usługobiorcę szkoda przekracza tę kwotę, to Usługobiorca uprawniony jest do dochodzenia na zasadach ogólnych odszkodowania przenoszącego tę kwotę.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 26.06.1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 2016 r. poz. 1666 ze zm.)

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2017 r. poz. 459 ze zm.)